the shining

kubrick'e gore; jack torrance alkol problemi olan, karisini sevmeyen, oglundan nefret eden, ne ogretmenlikte ne yazarlikta basarili olabilmis, ezilmis bir adamdir. overlook'taki henuz ilk ayinda cinnet gecirmis olmasinin sebebi nedir? kendi ezilmisligi mi yoksa oteldeki gizli gucler mi? kubrick bu noktada, gercek ile gercekustunun karisimindan yola ciktigini soyluyor. kubrick vaktinde bir kitap okumus ve kitaptaki gercek ve gercekustunun karisiminin yarattigi atmosferden cok etkilenmis. bu kitapta, olaylarin acaba ruya / halisunasyon mu, yoksa dogaustu mu oldugu tam belli olmuyormus, ama bir noktadan sonra oyle bir olay oluyormus ki, bunun ruya ile alakasi olmasi mumkun olmadigi icin, isin icinde olaganustu seylerin oldugu "kesin"lesiyormus.
kubrick, bunu shining'e uyarlamak istemis. (subjektif bir yorum olarak, bunu muhtesem bir sekilde yaptigini soyleyebilirim.)

filmde gorulen ilk dogaustu olay, bazilarinin bir film hatasi olarak gordugu daktilo olayindan sonra*, jack torrance'in barmen lloyd'u gorusudur. burada film izleyicisi bunun gercek mi hayal mi oldugunu anlayamiyor. soyle birkac yorumda bulunmak mumkun: jack barmeni ilk gordugunde ve barmen ona bir bardak burbon doldurdugunda jack'i elindeki bardaktan yudumlayip barmenle konusurken goruyoruz. sonra, wendy torrance, ciglik cigliga otelde baska birilerinin oldugunu anlatmak icin jack'in yanina geliyor. wendy ile jack konusurken goruyoruz ki ortada barmen ya da burbon bardagi yok, ama jack "aa birkac saniye once elimde tuttugum bardak ve dertlestigim lloyd birden nereye kayboldu?" demiyor, wendy ile konusuyor. demek ki, jack gorduklerinin gercek olmadigini biliyor. filmde tam acik degil, ancak okudugum bir cok yorum; insanlarin gelecekten ya da gecmisten goruntuler gormesini saglayan "shining" kabiliyetinin** jack torrance'da da oldugu*** yonunde. danny torrance bu kabiliyetin tartisilmaz sahibidir ve biliyoruz ki gecmisten goruntuler gorebiliyor. buradan hareketle, jack'in da baloyu ve barmeni gormesini, daha once 1921 yilinda orada gercekten bir balo oldugu ve orada lloyd adinda bir barmen calistigi icin, kendisinin shining kabiliyetine sahip olmasina yorabiliriz. yalniz burada devreye giren baska bir sey de daha once belirttigim gibi jack'in onceki hayatinda zaten bu baloda bulunmus ve otelin hatirasini su anki hayatinda zaten barindiriyor olmasi. bu durumda, kendisi zaten eski hayatindan oturu oteli ve baloyu hatirliyor oldugu icin, shining kabiliyetine sahip olmasina gerek yok gibi gorunuyor. hayal gucumuzu zorlarsak bu iki varsayimi (jack'in shining kabiliyeti veya daha onceki hayatindaki olaylari hatirlamasini) birlestirip "onceki hayatinizda yasadiginiz / gordugunuz olaylar bir sonraki hayatinizda shining olarak size geri doner" seklinde bir teoriyle cikabiliriz ancak hem insanlar bize "yuh hayvan kafayi yemissin" der, hem de bu teoriyi destekleyecek herhangi bir sey bulamayiz.

bu paragrafa baslamak turkce kullanimi olarak yanlis oldu ama gerekliydi. ne diyorduk, jack'in yasadiklari nedir? bu noktada bakarsak bu sorunun cevabi, jack'in karisina "buralari hep hatirliyor, biliyor gibiyim" demesini de hesaba katinca, onceki hayatindaki olaylari hatirliyor ve yeniden yasiyor oldugudur. ama bu cevap kesinlikle tatmin edici degildir. cunku, jack'in hayalinde karsilastigi delbert grady adli adam "biliyor musunuz bay torrance, oglunuz ucuncu parti bir kisiyi bu duruma dahil etmeye calisiyor."...."zenci bir asci." diyordu, yani jack'i oglunun zenci hallorann ile temasa gectigi yonunde uyariyordu. jack torrance bunu zaten onceden biliyor olamayacagina gore, gordugu herseyin tamamen hayal ve kendi kurmacasinin urunu oldugu gorusunun aksi burda kanitlanmis oluyor. delbert grady konusmanin sonrasinda ise bildigimiz gibi jack'i karisini ve oglunu oldurmeye ikna ediyor. buradan hareketle, jack'in gordugu delbert grady'nin, overlook otelinin jack'i ikna etmesi ve gerektiginde yardim etmesi icin yarattigi bir hayalet oldugunu soylemek yanlis olmaz. peki madem grady overlook otelinin gucunun urunu, jack'in gordugu diger seyler de mi oyle? bu sorunun cevabini dusununce hersey tamamen karisiyor. hicbir ihtimal yuzde yuz tutarli olamiyor. kubrick sahane calisiyor, gercek ile gercekustu karisiyor, hepsi birbirinin icine giriyor ve hicbiri tam dogru olmuyor. kubrick diyor ki; filmde "olaganustu" unsurlar devrede mi, izleyici emin olamiyor - ta ki wendy'nin jack'i kilitledigi kilerin kapisi delbert grady tarafindan acilincaya kadar. burada olaganustu guclerin devrede oldugu %100 kesinlesiyor (kubrick istedigini gerceklestiriyor). ama onceki olaylarin olaganustu mu, hayal mi, ne oldugu yine anlasilmiyor.

benim kisisel yorumum sudur: jack torrance'in onceki hayatindan enstantaneler hatirlamasi surekli olan bir sey degildir. sadece otelde olmustur. jack diyor ki: "... i mean, we all have our moments of deja-vu, but this was simply ridiculous. it was like i knew what was behind every corner of the hotel." (.. hepimiz deja-vu'lar yasariz, ama bu kesinlikle sacma sapandi. otelin her kosesinden ne cikacagini biliyor gibiydim.) eger jack otele gelmeden once de eski hayatindan bir seyler hatirlayip yasasaydi, kendisine boyle bir seyin ilk defa oldugunu soylemezdi. dolayisiyla, jack'in onceki hayatindan bir seyler hatirlamasi olayinin yalnizca otelde vuku buldugunu cikarabiliriz. bu da, otelin "ruhunun" (essence) jack tarafindan tanindigi teorisiyle cikmamizi sagliyor. yani grady'nin de dedigi gibi, jack hep o "otelin"dir. hangi vucutta olursa olsun otelin bir parcasidir ve otele gelir gelmez hemen taniyacak ve oteli sevecektir****. dolayisiyla bar sahneleri, barmenle konusmalar vs. hep otelin calismasidir. otel, jack'i tamamen ele gecirmek ve onu cinnete suruklemek icin jack'in kafasinda bu sahneleri yaratmistir. jack bunlarin gercek olmadigini bilmektedir ama niye oldugunu muhtemelen anlayamamaktadir. yani dedigim gibi iki teorinin birlesimi bence dogru olan: "otel, jack'in boyle bir hayal gormesini sagliyor"

* : jack karisini buyuk salonda azarlarken daktilodan kagidi sokup burusturup yere atiyor ancak karisi gittikten sonra daktiloda bir kagit goruyoruz ve jack yazmaya devam ediyor. bazilari bunun bir "devam hatasi" (continuity error) oldugunu ileri suruyor. digerleri ise kagidi daktiloya otelin guclerinin surdugunu iddia ediyor. bunla ilgili hicbir fikrim yok. bu arada, bu sahnelerde daktilo vuruslarini dikkatli dinlerseniz, karisi tam girmeden once jack'in gercekten de "all work and no play makes jack a dull boy" yazdigini duyabilirsiniz.

** : "shining" kabiliyetiyle ilgili hallorann'in danny'e soyledigi su laflari dikkatli dusunmenizi salik veririm. "bazi seyler geride bir iz birakir, yanmis bir tost gibi. bazi olaylar da geride, gerceklestirdikleri mekanda izler birakirlar. bu izleri herkes goremez, sadece "shining" sahipleri gorur. bu otelin gecmisinde bazi olaylar var. ve saniyorum ki bunlarin hepsi mutlu olaylar degildi..."

*** : jack torrance'in once salondaki labirent maketine, daha sonra da (pencereden dogru) labirentin kendisine bakakalmasi aklima kendisinde shining kabiliyeti olabilecegini, kendi sonunun o labirentte olacagini gordugu fikrini getirmisti. ki bu fikrimi destekleyen bir sey de, jack'in bu bakakalmalari sirasinda arkadan gelen rahatsiz edici (the ring'de de kullanilan) sesin, dikkat edilecek olursa, filmde sadece birileri bir "shining" yaptiginda kullaniliyor olmasi.

**** : jack oglunu ve karisini niye oldurmek istemistir? cevap kolay gorunebilir, "cinnet". ama bu tam dogru degil. tam nedeni anlamak icin filmdeki bir olaya donelim: danny'in 237'deki yasli kadin tarafindan bogazlanmasi. bu bogazlanma olayindan sonra wendy danny'in sagligindan suphe etmistir ve bunun sebebi her ne olursa olsun otelden ayrilmalari gerektigini soylemistir. jack'in delirdigi nokta, bu noktadir ("it's so fucking typical of you to create a problem like this when i finally have the chance to accomplish something.."). nedeni ise, jack'in overlook'a ait olmasi, bu nedenle overlook'u cok sevmesi ("i have never been this happy anywhere anytime in my life" "i love it..") ve buradan asla ve asla ayrilmak istememesidir ("..i wish we could stay here for ever, and ever.. ever."). jack, otelden ayrilinmasi gerektigi lafi cikinca bir anda deliye donmus ve odayi terketmistir. beyzbol sopali wendy - jack sahnesi ise ayni meseleyi bir adim ileri goturmektedir (ve hayatimda seyrettigim en guzel bir kac sahneden biridir, seni seviyorum jack nicholson). bu sahneden hemen onceki sahnede, delbert grady jack ile konusmus ve onu karisini ve cocugunu oldurmesi icin ikna etmistir. grady bir sonraki hayatinda karisini ve cocuklarini oldurmus olmasinin nedenini ise onlarin overlook'u sevmemesi olarak aciklamistir ve bu mukemmel bir sekilde jack torrance'in durumu ile de uyusmaktadir (grady: "my family, mr. torrance. they didn't care for the overlook once. one of my daughters actually stole a box of matches and tried to burn it down. but i, corrected them, sir. and when my wife tried to prevent me from doing my duty, i corrected her.) kisin ortasinda boyle bir yerde kapali kalmak muhtemelen grady ailesinde sorunlara yol acmistir ve grady'nin karisi otelden ayrilmak istemistir. ustune ustluk sonradan kizi oteli yakmaya calisinca, otelin bir parcasi olan grady deliye donmus ve ailesini dogramistir. iste grady bunlari jack'e anlatir, onun da "bir seyler yapmasi gerektigini" soyler, ve bu sahneden sonra wendy'nin beyzbol sopali sahnesi gelir. wendy'i oldurmeyi kafasina koymus olan jack onunla konusmaya baslar:

wendy - i think maybe he should be taken to a doctor...
jack - when do you think "maybe he should be taken to a doctor"??
wendy - as soon as possible..?!
jack - "as soon as possible"..?!

danny'i mumkun oldugu kadar kisa surede doktora goturmek demek, otelden ayrilmak demektir. jack bunu asla kabul edemez.

jack - you think his health might be at stake.
wendy - yes..
jack - you are concerned about him.
wendy - yes..
jack - and are you concerned about me?
wendy - of course i am!
jack - of course you are!! have you ever thought about my responsibilities? have you ever had a single-moment's-*thought* about my responsibilities to my employers?...

burada jack, grady'nin bir kopyasi gibi davraniyor. grady, "karim gorevimi yapmaktan beni alikoyunca ben de onu duzelttim" demisti. simdi jack karisina aynisini diyor, "isverenlerime karsi sorumluluklarimi dusundun mu? 1 mayis'a kadar buraya bakmak uzere bir sozlesme imzaladim ben..."

jack kafayi yemistir, ama karisini oldurmek istemesinin bir "sebebi" vardir: cok sevdigi, bir parcasi oldugu, asla ayrilamayacagi overlook'tan ayrilmak istemektedir karisi. ve jack'in baltasi hesap sormaktadir.